کتیبه بیستون
بیستون یکی از ارزشمندترین محوطه‌های باستانی در استان کرمانشاه و ایران است. این محوطه با طول ۵ و عرض ۳ کیلومتر در شرق استان کرمانشاه قرار گرفته است. بیستون در سال ۱۳۸۵ در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. درون محوطه تاریخی بیستون آثار ارزشمندی از دوران پیش از تاریخ ایران تا دوران اسلامی وجود دارد. آثاری که ۲۸ مورد از آنها به ثبت ملی رسیده که این امر در نوبه خود در کشور منحصر به فرد است. این محوطه در ۳۰ کیلومتری شهرکرمانشاه قرار دارد.
مجموعه جهانی بیستون دربرگیرنده آثاری همچون کتبیه جهانی داریوش بزرگ، مجسمه هرکول، بقایای سد و پل ساسانی، سراب بیستون، بناهای ایلخانی، بناهای صفوی، غارهای باستانی، نقش برجسته گودرز دوم و بلاش، کارونسرای شاه عباسی و … که در کنار هم یکی از غنی‌ترین محوطه‌های تاریخی جهان را تشکیل داده‌اند. شاید دلیل تجمع این همه اثر از دوران‌های مختلف تاریخی در یک مکان، تقدس زیادی باشد که سال‌هاست کوه بیستون در میان نیاکانمان داشته است.
دیودور سیسیل، مورخ یونانی نخستین كسی بود كه در كتاب خود نام بیستون را به‌صورت بغستان Bogistanon آورده است كه شكل تغییر یافته واژه كهن ایرانی بغ - ستانا یعنی «جایگاه خدایان» است.
احتمالاً واژه بهیستان یا بهیستون در نتیجه كاربرد عامیانه مردم به واژه بیستون یعنی مكانی كه در آن ستون وجود ندارد، تغییر یافته است. این اثر تاریخی كه در سی كیلومتری شرق كرمانشاه قرار دارد، از حدود دو هزار سال پیش تاكنون در پیش چشمان مسافران جاده شوش - اكباتان شكوه و عظمت خود را به رخ كشیده است.
کتیبه بیستون شامل یك نقش برجسته و یك كتیبه هخامنشی است كه متن كتیبه آن طولانی‌ترین كتیبه هخامنشی به شمار می‌آید. تمامی اثر بر روی صفحه‌ای سنگی به ارتفاع ۳ متر و عرض ۵ الی ۶ متر خلق شده است كه به نظر می‌رسید سطح دیواره صرفاً برای همین منظور مسطح شده است. كتیبه بیستون نیز همانند بسیاری از كتیبه‌های هخامنشی به سه زبان پارسی باستان، بابلی و عیلامی نگاشته شده است.
عمده دلیل نگارش كتیبه‌ها به سه زبان فوق سیاسی است. چرا كه شاهان هخامنشی بر آن بودند كه خود را جانشینان بر حق بابلی‌ها و عیلامیان معرفی كنند.
سرگذشت بیستون
پس از این كه داریوش، شاهنشاهی ایران را به دست گرفت، تصمیم گرفت تا مردم امپراطوری خویش را در جریان فرمانروایی خود قرار دهد. از این رو مكانی را بر سر جاده قدیم شوش به اكباتان جهت خلق کتیبه بزرگی از كارهای خود، برگزید. در امتداد این مسیر پر آمد و شد، سنگ‌نگاره‌های دیگری نیز دیده می‌شود كه كهن‌ترین آن به فرمان انوبانی‌نی در حدود دو هزار سال پیش از میلاد كنده شده بود. در این نقش برجسته پادشاه كمانی در دست چپ و تبرزینی در دست راست دارد و پای چپ را بر سینه دشمنی مغلوب نهاده است كه روی زمین افتاده و الهه ایشتار (عشتار) در حال دادن حلقه حكومت به اوست. الهه با طنابی كه در دست دارد، دو امیر دست بسته را پشت سر خود می كشد. هفت اسیر دیگر زیر تصویر شاه نشسته‌اند.
به نظر می‌رسد داریوش با الهام گرفتن از این نگاره و تقارن موضوعی - زیرا انوبانی نی نیز بر نه دشمن چیره شده بود - دستور داد تا در همان جاده در نزدیكی كرمانشاه نقش برجسته پیروزی‌های وی را بر سینه كوه نقر كنند. البته نگاره داریوش پركارتر از نگاره انوبنی نی است. در خصوص ماهیت اشخاص نقش برجسته داریوش می‌توان اظهار كرد كه پشت سر داریوش ویْندَه فْرَدنَه كماندار و گَئو بَرَوه نیزه دار ایستاده‌اند كه از جمله هفت نفری هستند كه در براندازی گئومات شركت داشتند. داریوش كه نقش وی به منظور تجسم اهمیت‌اش، در مقایسه با دیگران بزرگتر به تصویر كشیده شده، همانند انوبانی‌نی كمانی در دست چپ دارد و پای چپ‌اش را روی سینه دشمنی كه روی زمین افتاده و به علامت التماس دستهایش را بالا برده است، گذارده است.