بنیاد ایران‌شناسی

شعبه کرمانشاه

اماکن تاریخی

کلیسای قلب مقدس مسیح

کلیسای قلب مقدس مسیح در سال ۱۹۱۴ میلادی (مصادف با ۱۲۹۳ هجری شمسی) در زمینی به مساحت تقریبی ۲۸۰ متر مربع در کرمانشاه ساخته شد. دستور ساخت این کلیسا توسط «اسقف یوحنانیان» صادر شد و توسط خود وی نیز تقدس شد.

کلیسای قلب مقدس مسیح در شهر کرمانشاه، خیابان مدرس و کوچه‌ای به نام «امیر محترم» واقع شده است. خیابان مدرس از خیابان‌هایی است که تعدادی از بناهای مذهبی شاخص شهر کرمانشاه همچون «مسجد شافعی‌ها» و «مسجد حاج شهباز خان» در نزدیکی آن قرار دارند.

نمای خارجی ضلع غربی کلیسا دارای سه طاق‌نما است. در طاق‌نمای میانی ورودی کلیسا قرار دارد و در طاق-نمای طرفین دو پنجره دیده می‌شود. این در و پنجره‌ها با قاب‌های آجری که در بالا به قوسی زیبا ختم می‌شوند تزیین شده‌اند. تزئینات نمای خارجی اضلاع شمالی و جنوبی کلیسا نیز طاق‌نما و پنجره‌های قوسدار است. با این تفاوت که در ضلع جنوبی پنجره‌ها مسدود شده و از آنها به‌عنوان طاقچه استفاده می‌کنند. نمای اصلی کلیسا با سنتوری که در وسط آن یک نورگیر به‌شکل صلیب تعبیه شده، تزیین شده است. بام بنا شیروانی و سقف آن از داخل با چوب کار شده است.

حمام حاج شهباز‌خان

حمام حاج شهباز‌خان یکی از حمام‌های تاریخی کرمانشاه است که در بافت قدیم شهر کرمانشاه در خیابان مدرس واقع شده است. حمام حاج شهباز خان نیز مانند بسیاری از حمام‌های دوره قاجاریه شامل سربینه یا رخت‌كن، گرم‌خانه و خزینه‌های آب سرد و گرم است.

سطوح داخل گنبدهای آن به‌وسیله آهك بری مقرنس‌كاری شده است. در قسمت سربینه نیز به‌وسیله نقاشی‌های دیواری تزئین شده است.

حمام حاج شهبازی‌خان به‌دستور حاج شهبازخان پسر منوچهرخان بیگلربیگی یكی از رجال سیاسی و اجتماعی دوره قاجار در كرمانشاه به سال ۱۲۳۲ ه ق ساخته شد.

خانه خدیوی

خانه خدیوی مربوط به اوایل دوره پهلوی است و در کرمانشاه، ضلع جنوبی خیابان معلم قرار دارد.

خانه خدیوی در تاریخ ۹ آبان ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۱۴۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. تمام نمای این خانه به‌وسیله آجرکاری با اشکال مختلف هنری تزئین شده است. تأثیر معماری غربی در آن کاملاً مشهود است. برون‌گرا بودن آن یک نمونه از این تأثیرات است. مصالح به‌کار رفته در ساخت این بنا آجر، سنگ، آهن و چوب است پلان بنا مستطیل شکل بوده و ساختمان در دو طبقه ساخته شده است.

خانه خدیوی و این اثر تاریخی در سال‪ ۱۳۸۴‬ کاملاً تعمیر و مرمت شد و هم‌اینک خانه خدیوی به‌عنوان خانه گردشگری مورد بهره برداری قرار گرفته و مورد بازدید گردشگران بسیاری قرار می‌گیرد.

خانه خواجه باروخ

خانه خواجه باروخ , خانه کاکه باروخ یا خانه رنده‌کش (به زبان کردی: ماڵ کاکە بارووخ)، نام خانه‌ای تاریخی در شهر کرمانشاه است، مالک این خانه خواجه باروخ از تجار کلیمی کرمانشاه بوده و در زمان ناصرالدین شاه ساخته شده‌است. این خانه در بخش یهودی‌نشین محله قدیمی فیض‌آباد کرمانشاه ‌است و دارای ویژگی‌های خانه‌های درونگرای ایرانی است. خانه از طریق هشتی به حیاط بیرونی و با عبور از دالانی سراسری به حیاط اندرونی متصل می‌شود.

اتاق‌های مسکونی اطراف حیاط اندرونی قرار گرفته‌اند. ستون‌های آجری در نمای ایوان‌های این بنای زیبا به کار رفته‌اند. این ستونها دارای سرستون‌های آجری به صورت پله‌ای و مقرنس هستند. این خانه از معدود خانه‌های قاجاریه دارای حمام درکرمانشاه است. این خانه امروزه به نام خانه رنده‌کش که آخرین مالک آن بوده است، ثبت شده است.

تکیه بیگلربیگی

تیکه بیگلر‌‌بیگی در بافت کهن شهرکرمانشاه در خیابان مدرس، در محله قدیمی فیض‌آباد و در کوچه صارم الدوله قرار دارد. این تکیه که در زمان قاجار توسط عبدالله خان ملقب به بیگلربیگی ساخته شده‌است از لحاظ آئینه‌کاری در میان تکایای کرمانشاه بی نظیر است. در سمت غربی حیاط، تالار آئینه‌کاری بزرگی ساخته شده که به حسینیه معروف است. این تالار با تزئینات عالی و کتیبه‌های متعددی مربوط به دوران سلطنت مظفرالدین شاه است و در دو سوی دیگر، اتاق وسیع مهمانخانه بیگلربیگی واقع گردیده‌است. درحال‌حاضر تکیه بیگلربیگی به‌عنوان موزه خط و کتابت، موزه پارینه سنگی و بنیاد ایران‌شناسی شعبه کرمانشاه مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. در این موزه، اسناد قدیمی متعلق به خانواده بیگلربیگی به نمایش گذاشته شده‌است.

تکیه معاون الملک

تکیه معاون الملک از جمله آثار زیبا و باشکوه است که از دوره قاجاریه در کرمانشاه به یادگار مانده. این بنای تاریخی در بافت قدیم شهر کرمانشاه در محله آبشوران قدیم قرار دارد. این اثر در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۹۴۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

در سال ۱۳۰۹ هجری‌قمری (۱۲۷۰ خورشیدی و ۱۸۹۱ میلادی)، چهار برادر به نام‌های حسین‌خان معین‌الرعایا، اکبرخان معاون لشکر، حسن‌خان معاون‌الملک و شیخ علی‌عسکر یا اصغر معین، زمینی را در محلی به نام چال سلیمان‌خان در محله‌ی آبشوران از حشمت‌السلطان دولتشاهی‌ خریداری کردند. در سال ۱۳۱۴ هجری قمری (۱۲۷۵ خورشیدی و ۱۸۹۶ میلادی) حسین‌خان معین‌الرعایا در بخشی از زمین خریداری‌شده به وسعت دوهزار مترمربع، ساخت حسینیه‌ای را آغاز کرد که به نام وی، حسینیه معین‌الرعایا خوانده می‌شد. تکیه در سال ۱۲۸۰ خورشیدی به بهره‌برداری رسید و در آن زمان به‌منظور برگزاری آیین‌ها و نمایش‌های مذهبی و رفع اختلافات قومی و عشایری به کار می‌رفت.

در سال ۱۲۸۷ خورشیدی در زمان مبارزات جنبش مشروطه‌خواهی، گروهی از مشروطه‌خواهان به‌علت آنکه تکیه معاون‌الملک محل اجتماع مخالفان مشروطه شده‌بود، با استفاده از توپ این بنا را به آتش کشیدند. با فروکش کردن آتش انقلاب، حسن‌خان معاون‌الملک در سال ۱۲۹۰ خورشیدی به بازسازی مجدد این بنا پرداخت. وی دو صحن جدید به نام‌های زینبیه و عباسیه نیز به مجموعه تکیه اضافه کرد. پس از بازسازی، تکیه به نام وی، تکیه معاون‌الملک خوانده شد.

امتیاز قابل ملاحظه و استثنایی این بنا در کاشیکاری آن است. به گفته کارشناسان کاشی‌های برجسته و نیمه برجسته با نقوش بسیار زیبا و رنگ‌های صددرصد طبیعی که در این بنا به‌‌‌کار رفته در جهان بی‌همتاست. تصاویری که بر روی کاشی‌ها حک شده شامل صحنه‌هایی ازغزوات حضرت محمد(ص)‌‌، نبردهای امام علی(ع)، حوادث کربلا، تصاویر سلاطین باستانی ایران از جمله پادشاهان هخامنشی و تصاویری از تخت جمشید است که در نوع خود بی‌نظیر است. معماری این بنا را حسن‌خان معاون‌الملک در ابتدا به حسین نقاش تهرانی و سیدابوالقاسم مانی واگذار می‌کند که پس از چندی حسین کاشی پز تهرانی میناچی را نیز برای بازسازی بنا به کرمانشاه دعوت می‌کند.

این بنا از سه قسمت حسینیه، زینبیه و عباسیه تشکیل شده است. در قسمت عباسیه دو موزه فرهنگی با نام‌های موزه موزه مردم‌شناسی کرمانشاه و موزه پوشاک و زیورآلات استان کرمانشاه دایر می‌باشد.

مسجد عمادالدوله

این مسجد از آثار دوره‌ قاجاریه است. ساختمان نخستین مسجد در سال ۱۲۸۵ ه. ق توسط امامقلی میرزا عمادالدوله (والی غرب و سرحددار عراقین) ساخته شده‌است.

مسجد عمادالدوله به‌صورت چهارایوانی بنا شده و دارای سردر، صحن، ایوان، شبستان ستوندار و حجره‌های زیاد است.

بر کاشی‌کاری ایوان مسجد، کتیبه‌ای شامل قصیده‌ای با ذکر نام پادشاه وقت (ناصرالدین شاه)، نام سازنده و تاریخ ۱۲۸۵ ه. ق جای دارد. بر روی ایوان شرقی صحن مسجد، اتاقکی چوبین ساخته‌اند. ورودی اصلی مسجد از طریق این ایوان شرقی است که با در چوبی بزرگی به راسته زرگرهای بازار کرمانشاه مرتبط می‌شود. پس از ساخت این مسجد، بانی آن یکی از درهای حرمحضرت علی(ع) را به کرمانشاه آورد و در این مسجد نصب نمود و به جای آن در نقره‌ای دیگری را وقف آستانه علوی نمود. این درگاه که امروزه در مدخل مسجد و بازار زرگرها قرار دارد و به «قاپی شاه نجف» مشهور است، به دوره صفویه تعلق دارد. در دیگر مسجد در ضلع جنوب غربی قرار داشته که توسط دالانی به تقاطع بازار زرگرها و بازار حوری‌آباد متصل می‌شود. این تقاطع زیر بزرگ‌ترین گنبد بازار که به میدان مشهور است قرار دارد.

بازار سنتی کرمانشاه

بازار سنتی کرمانشاه به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین بخش‌های بافت سنتی شهر، بازگو‌کننده تاریخ، خاطرات و اندیشه-های شهرکرمانشاه در طول زمان ‌است و همواره مورد توجه گردشگران و از جاذبه‌های گردشگری کرمانشاه بوده است.

این بازار که ترکیب دلپذیری از فعالیت‌های تولیدی، بازرگانی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی را در خود جای داده در زمره آثار برجسته معماری کشورمان ایران به حساب می‌آید.

وجود عمارت‌های بدیع و جاودانی همچون مساجد، حمام‌ها، زورخانه‌ها، کاروانسراها، سراها و انبارها در بازار سنتی کرمانشاه موجب شده که زندگی در این بازار همواره جریان یابد و براستی هنگام عبور از این بازار می‌توان آن را گنجینه زنده و پویای مردم شناسی نامید.

در بازار سنتی کرمانشاه انواع مشاغل و کارهایی که امروز کم کم به دست فراموشی سپرده می‌شوند همچنان فعال هستند. سوغاتی‌های بی‌نظیری همچون نان برنجی، کاک و نان خرمایی، گیوه کرمانشاهی و انواع لباسهای محلی در این بازار عرضه می‌شود.

بازار سنتی کرمانشاه را در سه دوره تاریخی می‌توان مورد بررسی قرار داد که شامل دوره‌های زندیه، قاجاریه و پهلوی است.

گوردخمه اسحاق وند

اسحاق‌وند در حقیقت شامل سه گوردخمه تاریخی می‌باشد که ابعاد متفاوتی دارند و در استان کرمانشاه در ۲۵ کیلومتری جنوب‌غربی شهرستان هرسین و در دل صخره‌های مرتفعی قرار گرفته‌اند. این گوردخمه‌ها به سکاوند نیز شهرت دارند. به‌دلیل وجود روستایی به نام اسحاق‌وند در حوالی این گوردخمه‌ها، نام آن ها را اسحاق‌وند گذاشته-اند. گوردخمه اسحاق‌وند از ارزشمندترین نمونه‌های معماری صخره‌ای کشور هستند که بنا بر عقیده برخی از کارشناسان تاریخی، قدیمی‌ترین مقابر صخره‌ای موجود در ایران هم هستند.

مجموعه اسحاق‌وند یا سکاوند، متشکل از ۳ گوردخمه است که هر کدام ابعاد متفاوتی دارند. گوردخمه سمت راست نسبت به دو گوردخمه دیگر، در ارتفاع بالاتری قرار گرفته است و حدود ۲٫۱۰ متر عرض دارد. عرض دریچه گوردخمه میانی ۱٫۶۳ متر است و عمق آن نیز ۱٫۷۵ متر است. گوردخمه سمت چپ نیز ۸۵ سانتی متر عمق دارد و عرض آن ۲٫۱۰ متر است. در اطراف تمامی این گوردخمه‌ها تزئینات ساده‌ای تراشیده شده‌اند. علاوه بر قاب‌بندی‌های ساده‌ای که دور تا دور این سه گوردخمه ایجاد شده‌اند، در قسمت بالای گوردخمه میانی، تصویر تمام قد مردی با ارتفاع ۱٫۸۷ متر به صورت نیم رخ و به زیبایی هر چه تمام تراشیده شده است. این فرد که هویتش مشخص نیست، لباسی بلند و چین‌دار به تن کرده است و دست‌های خود را به حالت دعا و نیاش پروردگار به سمت آسمان و جلوی صورتش بلند کرده است. همچنین در مقابل این فرد، یک آتش دان با ارتفاع حدود ۹۴ سانتی متر و یک مشعل سوزان با ارتفاع ۸۳ سانتی متر قرار گرفته است. پشت سر این مشعل و آتش دان، فردی با قامت حدود ۸۰ سانتی متر حجاری شده است که به نظر می‌رسد در حالی که دستهایش رو به سمت آسمان است، از پشت سرش چیزی را بر دست دارد.

گوردخمه دکان داوود

گوردخمه دکان داوود مقبره سنگی است که در دو کیلومتری جنوب شرق سرپل ذهاب در مسیر اسلام‌آباد غرب و در روستای کل‌داوود قرار دارد.

در جلوی‌ در ورودی این گور‌دخمه، ایوانی که اطراف آن به‌وسیله قاب‌هایی تزئین شده، تعبیه شده‌است.

بقایای دو ستون نیز در طرفین در ورودی آن مشاهده می شود که بدنه ستون‌ها به مرور زمان از بین رفته و در حال حاضر تنها پایه و سرستون‌های آنها باقی مانده است.

در سال ۱۹۷۴، محققی به نام هوبرت فان گال (Hubertus Von Gall) در مقاله‌ای نقشه و ابعاد دقیقی از این گوردخمه ارائه کرد. بنا به گفته وی ایوان جلوی دخمه در قسمت جلو ۹. ۶۰ و در قسمت عقب ۷. ۳۲ متر عرض دارد. ارتفاع این ایوان ۲. ۶۰ از کف و عمق آن در پایین ۱. ۹۰ متر می‌باشد.

در رابطه با کاربرد این دخمه که نمونه‌ای با شباهت زیاد به مقابر پادشاهان هخامنشی در نقش رستم ولی بسیار ساده‌تر از آنهاست، به‌نظر می‌رسد که در اواخر دوران ماد یا ابتدای حکومت کورش جهت دفن پادشاهی ساخته شده باشد و با توجه به وجود مقابر پادشاهان هخامنشی در نزدیکی تخت جمشید و پاسارگاد، این دخمه احتمالاً مربوط به یکی از شاهان مادی و آخرین آنها، آژیدهاک (Azhidahac در زبان پارسی)آستیاک (Astiac در زبان یونانی) و یا ضحاک (در زبان عربی)، پدر بزرگ مادری کوروش هخامنشی می‌باشد که پس از مرگش جنازه او را در این دخمه قرار‌می‌دهند. ۸ متر پایین‌تر از این ایوان پیکره موبدی که شاخه برسمی (شاخه بریده انار یا گز که مؤبدان زرتشتی به هنگام نیایش در دست می‌گرفتند) در دست داشته و در حال دعا کردن میباشد به ارتفاع ۱. ۵۰ و عرض ۰. ۹۰ متر حک شده است. نگاهی دقیق به این نقش مبین آن است که پیکره این مرد بر روی نقش برجسته و یا صفحه تراشیده بزرگتری که پیش از آن ساخته شده تراشیده شده است. در داخل قاب جدید مردی به حالت تمام قد با صورتی نیم رخ حجاری شده است. این شخص لباس بلندی برتن و کلاهی از موی مصنوعی بر سر گذاشته که قسمت پشت گردن و گوش‌های او را پوشانده است. همچنین در یک دست او برسمی دیده می‌شود و دست دیگر را به حالت نیایش به طرف بالا نگه داشته است. ‌مدل موی این موبد شبیه به نقش‌های دیده شده بر روی سکه‌های یونانی اولیه بوده و به احتمال قوی پس از حمله اسکندر به ایران و در زمان حکومت سلوکیان ایجاد شده است.

مسیر دسترسی‌: از سمت اسلام آباد غرب اندکی بیش از دو کیلومتر پس از پلیس راه سرپل ذهاب، جاده‌ای آسفالته به سمت جنوب می‌رود. ۳۰۰ متر پس از ورود به این جاده، در سمت چپ و بالای یک قبرستان، گوردخمه‌ای بر بلندای صخره خودنمایی می‌کند که در محل به دکان داوود یا کل‌داوود معروف است. ابن گوردخمه ارتفاعی حدود ۱۲ متر از سطح زمین داشته و دسترسی به آن بدون استفاده از تجهیزات صخره‌نوردی غیر‌ممکن است.

لازم به‌ذکر است عده‌ای از پیروان اهل حق در منطقه‌، این مکان را به داوود یکی از ۷ شخصیت معنوی گروه مذهبی اهل حق نسبت داده و در زمانهایی خاص مراسم دینی خود را در آنجا برگذار می‌کنند.

طاق گرا

بنای طاق گرا یا طاق شیرین در گردنه پاتاق بر سر راه کرمانشاه به سرپل ذهاب و در 15 کیلومتری شهرستان سرپل ذهاب در کنار راه باستانی سنگفرشی بنا شده که فلات ایران را به بین‌النهرین ارتباط می‌داده است. به‌علت تغییر مسیر، این راه و بنای طاق گرا اکنون در شیب‌های پائین جاده آسفالته قرار گرفته است. از نظر معماری، بنای طاق، فضای ایوان مانندی است که تماماً از سنگ ساخته شده است.

این بنای مستطیل شکل به ابعاد 86/4*70/7 متر است که ورودی آن به طرف جنوب و مشرف بر جاده سنگفرش باستانی است. از لحاظ ساختاری، این بنا به‌وسیله بلوک‌های سنگی ساخته شده که به‌صورت مکعب مستطیل تراشیده شده‌اند. مصالح داخلی دیوار‌ها نیز از لاشه سنگ و ملاط گچ است. در مورد زمان ساخت این بنا اختلاف نظرهایی وجود دارد برخی آن را به دوره اشکانی و برخی دیگر آن را به دوره ساسانی نسبت می‌دهند. اما آنطور که از مدارک باستان‌شناسی به‌دست آمده ظاهراً این بنا در اواخر دوره ساسانی و احتمالاً زمان حکومت خسرو دوم (628-590م) ساخته شده است. اگر چه تاکنون کارکرد واقعی این بنا مشخص نشده، اما برای آن کارکرد‌های متفاوتی از جملهیادگار احداث راه کاروانرو ، ‌توقف گاه موکب شاهی‌‌، ‌اریکه سلطنتی‌، ‌پاسگاه مرزی و‌‌ بنای یادبودی از پیروزی‌‌ ذکر کرده‌اند.

پل تاریخی بیستون

پل تاریخی بیستون در آبادی دینور با ۱۵ متر طول و ۷ متر عرض بر روی پایه‌ای از سنگهای حجاری شده بنا گردیده است. این پل در جاده كرمانشاه ـ همدان در حاشیه شرقی شهر كنونی بیستون روی رودخانه خروشان دینور آب قرار گرفته است. پایه پل بصورت شش ضلعی و دارای چهار چشمه می‌باشد.

پل بیستون در تاریخ ۵ بهمن ۱۳۴۶ با شماره ثبت ۷۶۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این پل را خاندان محلی حسنویه، در قرن چهارم، تکمیل ‌کرده‌اند. در واقع پایه بلوک تراش خورده مربوط به دوران ساسانی و تکمیل آن در دوران حسنویه بوده است. در زمان صفویان نیز تمهیداتی روی پل انجام شد و به همین دلیل نام پل صفویه بر آن نهادند و در دوران پهلوی نیز مرمت‌هایی بر روی پل صورت گرفت.

مصالحی كه در بنای پل به كار گرفته شده علاوه بر آجر و سنگهای تراشیده، قلوه سنگ و ملاط و گچ است. سنگ‌ها به تمامی از بقایای مصالح ساختمانی دوره ساسانی است كه علایمی نیز از آن دوره بر آنها منقوش است. در بخش جنوب شرقی پل دهانه دیگری نیز وجود داشته است.

نمای شمالی این پل كه دو دهانه بزرگ و سه دهانه كوچك دارد، با آجر‌های مربع‌شكل و رنگ‌های زرد كمرنگ، زرد اخرایی، زرد متمایل به قرمز و قرمز تیره تزئین شده كه هنگام درخشش خورشید از جلوه‌ای خاص برخوردار است.

طی این سال‌ها آجر‌های رنگارنگ پل بیستون به‌دلیل هنری كه در پختشان به‌كار رفته، آسیبی ندیده و هنوز هم شكننده نیستند.

به اعتقاد كاوشگران، پایه‌های سنگی پل در دوره ساسانی بنا شده است، زیرا با توجه به اهمیت و اعتبار خاص منطقه بیستون، در دوره پادشاهی خسرو دوم، در این محوطه تأسیساتی بنا شده كه هرگز تكمیل نشده و احتمالاً این پل نیز از آن جمله بوده است.

كاروانسرای بیستون

کاروانسرای شاه عباسی بیستون مربوط به دوره صفوی است و در بیستون، محوطه تاریخی، فرهنگی بیستون واقع شده است. کاروانسرایی قدیمی در محوطه تاریخی سایت جهانی بیستون در مقابل فرهاد تراش واقع شده که روزگاری پذیرای مسافران زیادی بوده است و این یادگار دوران صفویه بعد از گذشت سالیان دراز همچنان پذیرای گردشگرانی است که برای بازدید، به این منطقه سفر می‌کنند.

کاروانسرای بیستون به سبک چهار ایوانی دارای 83/60 متر طول و 74/50 متر عرض است. در چهار گوشه این بنا، برج‌هایی قرار دارد؛ برج‌های ضلع غربی مدور و برج‌های ضلع شرقی هشت ضلعی است. دیوار محیطی این کاروانسرا از داخل و خارج تا کف طاق نماها با سنگ‌های تراشیده و از کف طاق نماها به بالا با آجر ساخته شده است. دروازه ورودی این کاروانسرا به عرض 50/3 متر در ضلع جنوبی است. در هر طرف این دروازه هفت طاق نما قرار دارد.

پس از دروازه، فضایی سرپوشیده با طاق جناغی دیده می‌شود که در طرفین آن، دو ایوان با طاق هلالی است. در ابتدای این ایوان‌ها، راه پله‌ای برای ورود به پشت‌بام ساخته شده است. این فضای سرپوشیده به یک فضای هشت ضلعی با طاق گنبدی منتهی می‌شود. در طرفین این فضای هشت ضلعی، دو ایوان وجود دارد و هر یک از این ایوان‌ها دارای سه درگاه است. این فضای گنبددار به حیاط کاروانسرا راه دارد. در هر یک از اضلاع کاروانسر، شش اتاق چهار ضلعی قرار دارد. در جلوی هر یک از اتاق‌ها ایوان سنگ فرشی دیده می‌شود. در چهار کنج حیاط نیز چهار ایوان شش ضلعی وجود دارد. در ضلع مقابل درگاه ورودی کاروانسرا، شاه‌نشین و در پشت اتاق‌های کاروانسرا، اصطبل‌های درازی ساخته شده است. این کاروانسر به دستور شاه عباس اول صفوی ساخته شد. با توجه به کتیبه‌ای که از شاه سلیمان صفوی (1105-1077 ه. ق) در این بنا باقی مانده، به‌نظر می‌رسد بنای این کاروانسرا در زمان پادشاهی شاه سلیمان و صدارت شیخ علی‌خان زنگنه خاتمه یافته است. این مکان در زمان سلطنت ناصر‌الدین شاه قاجار و صدرات «میرزا آقا خان نوری» توسط «حاجی جعفرخان معمار باشی اصفهانی» مورد مرمت قرار گرفت.

این اثر در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۳۵۳ با شماره ثبت ۹۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

با توجه به نوع معماری و آجرکاری بنا، قدمت كاروانسرای بیستون به دوره‌ صفوی می‌رسد، ولی در پی بنا از سنگ‌های حجاری شده دوره‌ ساسانیان استفاده شده است. در بیستون بقایای کاروانسرای دیگری نیز مشهود است که به دوره‌ اواخر ساسانی و اوایل اسلام مربوط است.

نقش ‌برجسته آنوبانی‌نی(انوبنی نی)

نقش‌برجسته آنوبانی‌نی یکی از نقش‌برجسته‌های متعلق به یکی از چهار عنصر قومی زاگرس‌نشین در هزاره سوّم ق. م. به‌نام لولوبیان است. که پیش از آریایی‌ها در این محل سکونت داشتند. نقش‌برجسته آنوبانی‌نی در ۱۲۰ کیلومتری کرمانشاه و در نزدیکی سرپل ذهاب قرار دارد و در حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد تراشیده شده است.

این کتیبه متعلق به حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد و مربوط به لولوبی‌ها است.

آنوبانی‌نی که الهه‌ نشاط و عشق از او یاد می‌شود بنام آشوری، ایشتار و در فرهنگ سومری از آن به اینانا یاد می-شود. این نقش برجسته، آنوبابانی‌نی به همراه پادشاه لولوبیان و ۹ تن پیشوای اسیر را به تصویر می‌کشد. این اثر شباهت زیادی به کتیبه بیستون که در ۲۰۰۰ سال پس از آن ساخته شده دارد و به عقیده برخی محققان داریوش بزرگ کتیبه بیستون را با الهام از این اثر ساخته است.

آنوبانی‌نی پادشاه توانا، پادشاه لولوبی نقش خود و نقش الهه ایشتار را در کوه باتیر رسم کرده است. آن کس که این نقوش و این لوح را محو کند، به نفرین و لعنت آنو، آنوتروم، بعل، بلیت، رامان، ایشتار، سین و شمش گرفتار و با دو نسل او برباد رواد.

معبد آناهیتا در کنگاور

معبد آناهیتا بزرگترین بنای سنگی ایران است و معماری آن شامل رواق‌های سرپوشیده طویل در چهار سوی صحن وسیع مستطیل شکل، تعداد زیادی ستون‌های تناور و کم ارتفاع در دو سوی رواق‌ها فضای کوچک مستطیل شکل در شرق صحن بزرگ، در میان بناهای تاریخی و یادمانی کشور منحصر به‌فرد است.

بقایای این معبد عظیم با مساحتی قریب به ۴۶ هزار متر مربع بر فراز صخره‌ای کم ارتفاع از نوع شیست (سنگ سیلیس از انواع سنگ‌های آتشفشانی) در شهر کنگاور و در استان کرمانشاه قرار دارد. محور اصلی ارتباطی همدان و کرمانشاه از ضلع غربی محوطه‌ وسیع معبد می‌گذرد و دشت زیبای کنگاور زیر پای آن گسترده است.

قدیمی‌ترین اشاره به آناهیتا را می‌توان در نوشته ‌ایزیدورخاراکسی، جغرافیانویس یونانی یافت که در سال ۳۷ میلادی از کنگاور گذشته و از آن به‌نام کونکوبار ( Concobar ) یاد کرده است. او به وجود معبدی برای نیایش الهه‌ آرتمیس (ایزد‌بانوی آناهیتا) در این شهر اشاره کرده است. در متون مربوط به دوره اسلامی هم ساخت معبد را به خسرو پرویز نسبت داده‌اند در این متون از مسجد آدینه‌ای به ‌ام مونس نیز یاد شده که خلیفه عباسی آن را ساخته بود. یاقوت مؤلف معجم‌البلدان در قرن هفتم هجری هم از شهر کنگاور به‌نام کنکور نام برده است. ظاهراً قرارگیری در مسیر ارتباطی مراکز مهم تمدن‌های کهن بین النهرین و پارس و حاصلخیزی دشت کنگاور عامل رونق کنگاور در دوران کهن بوده است.

گذشته از این سیاحان اروپایی که در سده نوزده میلادی از معبد دیدار کرده‌اند و از آن به معبد نیایش ایزدبانوی آناهیتا یاد کرده‌اند. پژوهشگرانی چون هرتسفلد، آندره گدار، اشمیت و آرتور پوپ آناهیتا را معبد سلوکی پارتی به سبک معماری یونانی اعلام کرده‌اند.

بنای آناهیتا چهار‌ضلعی مستطیل شکل و پهناوری آن به ابعاد ۲۰۹ × ۲۴۴ متر مربع است و هر ضلع آن دیواری به ضخامت ۱۸. ۵ متر است که روی آن ردیفی از ستون‌های قطور قرار گرفته است. بلندترین نقطه معبد ۳۲ متر از سطح زمین ارتفاع دارد و اختلاف سطح بین دو نقطه‌ منتهی‌الیه شمال‌غربی و جنوب‌غربی آن به ۱۴ متر بالغ می شود. پیکره‌ دیواره‌های سکو وسیع معبد عمدتاً با لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده است. اما نمای بیرونی آن‌ها با قطعات سنگی بزرگ پاکتراش چنان استادانه پرداخت شده که به ملات نیازی نداشته و به‌صورت خشکه‌چین است. این میراث گرانقدر بنایی جاودانه واقع بر بلندای صخره‌ای مرتفع و شکل گرفته در یک مکان مقدس به شمار آورد که چون دیگر مکان‌های خاص و ویژه برگزاری ایین ایرانیان با حضور آب جاری در مرتفع‌ترین صفحات آن جذابیتی کم نظیر داشته است.

با این همه هنوز هم شامگاهان به وقت آرام گرفتن خورشید در ویرانه‌های عظیم آناهیتا و در میان ستون‌های ستبر بر جای مانده در آن می‌توان حضور روح اساطیری ایزد بانوی ایران باستان (آرتمیس = آناهیتا = الهه آب) را احساس کرد.

طاق بستان

طاق‌بستان (به کردی کرمانشاهی «تاق وه سان» به‌معنی طاقی از سنگ) مجموعه‌ای از سنگ‌نگاره‌ها و سنگ‌نوشته‌های دوره‌ ساسانی است که در شمال غربی شهر کرمانشاه واقع شده است. این مجموعه در قرن سوم میلادی ساخته شده و ارزش هنری و تاریخی زیادی دارد. چند صحنه تاریخی از جمله تاج‌گذاری خسرو پرویز، تاج‌گذاری اردشیر‌دوم، تاج‌گذاری شاهپور دوم و سوم و هم‌چنین چند سنگ نوشته (کتیبه) به خط پهلوی در آن کنده‌کاری شده است. وجود کوه و چشمه در این مکان، آن را به گردشگاهی روح‌افزا تبدیل کرده که از زمان‌های دیرین تا به امروز مورد توجه بوده است.

به‌طور‌کلی مجموعه‌ طاق‌بستان به سه بخش اصلی طاق بزرگ، طاق کوچک و نقش برجسته‌‌ تاج‌گذاری اردشیر دوم تقسیم‌بندی شده است. هر دو طاق موجود در این اثر باستانی، از ذوق و سلیقه‌‌ هنرمندان و استادکاران سنگ‌تراش ایران کهن، بهره‌ برده‌اند و تزئینات به‌کار‌رفته در ساخت آن‌‌ها، تحسین‌برانگیز است.

خصوصیات دو طاق حکاکی شده

طاق بزرگ با سنگ‌نگاره‌ تاج‌گذاری خسرو پرویز است که دارای ایوانی با فضای مستطیل به عرض ۷ متر و ۸۵ سانتیمتر، ارتفاع ۱۱ متر و ۹۰ سانتیمتر و عمق ۷ متر و ۶۵ سانتیمتر است که در کناره‌ ورودی طاق، سنگ نگاره‌ای از فرشتگان بال‌دار، درخت زندگی، مجالس شکار گراز و شکار مرغان و ماهیان در مرداب و نقش‌های فیل، اسب و قایق می‌باشد که حاکی از مراسم بزم و شادی است.

طاق کوچک در میان سنگ‌نگاره تاجگذاری اردشیر دوم و طاق بزرگ قرار دارد که دارای فضای مستطیل شکل به عرض ۵ متر و ۸۰ سانتیمتر و ارتفاع ۵ متر و ۳۰ سانتیمتر است و مراسم تاجگذاری شاهپور دوم و سوم را به تصویر می‌کشد، این طاق دارای دو نقش در بالای دیواره طاق و دو کتیبه است.

در طاق کوچک،‌ تزئینات کمتری نسبت به طاق بزرگ‌ به کار رفته است. این در حالی است که باستان‌شناسان، اهمیت طاق کوچک‌ را بیشتر از دیگری دانسته و آن را ارزشمندتر معرفی کردند. چرا که این بخش، بهره‌مند از دو کتبیه‌ سنگی منقوش به خط پهلوی است که در طرفین آن پیکره‌های شاپور سوم و پدرش شاپور دوم، کنده‌کاری شده است.

در کنار همه اینها نیز سنگ‌نگاره تاجگذاری اردشیر دوم، نهمین پادشاه ساسانی دیده می‌شود. این محوطه به جز اینها، سنگ نگاره‌ای از دوره قاجار با تصویری از محمد‌علی میرزا شاه، نشسته بر تخت را هم در خودش جای داده است.

سنگ‌نگاره‌ شکارگاه سلطنتی طاق‌بستان نخستین تابلوی سنگی با رعایت قاعده و اصول نقاشی در جهان به حساب می‌آید. در این حجاری خسرو سوار بر شبدیز به‌گونه‌ای است که گویی اثر از روی نقاشی، نقش شده‌است. همچنین در طاق بزرگ آثاری از زنان موسیقی‌دان است که به نواختن چنگ و سازهای بادی مشغول هستند. در قسمتی دیگری از طاق بزرگ صحنه‌ شکار گراز مشاهده می‌شود که از نظر حرکت و نمایش از جمله شاهکارهای هنر سنگ‌نگاری به‌شمار می‌رود، که در سبک هنری، نزدیک به سبک نقاشی بر روی دیوار است.

مجسمه هرکول در بیستون کرمانشاه

مجسمه هرکول، در کناره شاهراه شرقی- غربی جاده ابریشم یا جاده بزرگ خراسان در محوطه تاریخی بیستون نزدیک کرمانشاه از سنگ تراشیده شده‌است. این مجسمه در دوران سلوکی ساخته شده است.

این تندیس که بر سکویی به طول ۲/۲۰ متر به پهلوی چپ به طور نیم‌خیز به آرنج تکیه داده و در دست چپ پیاله‌ای دارد که تا نزدیک صورت نگه داشته‌است و نیز دست راستش برروی پای راست قرار گرفته و پای چپ را تکیه گاه پای دیگر کرده ‌است. طول مجسمه ۱/۴۷ متر که به طور برجسته از سنگ کوه تراشیده شده و از طرف پشت به کوه متصل است. در عقب مجسمه نقوش و کتیبه‌ای به زبان یونانی قدیم بر روی سنگ نقش شده‌است نقوش آن شامل درخت زیتونی است که از شاخه آن کماندان و تیردانی آویزان شده ‌است. در کنار این درخت گرز مخروطی شکل گره‌داری حجاری شده که برجستگی آن نسبت به سایر نقوش بیشتر است. کتیبه به خط یونانی قدیم در هفت سطر بر روی لوحی به ابعاد ۳۳ × ۴۳ سانتیمتر که نمای آن به شکل معابد یونانی ساخته شده نوشته‌اند. در زیر تنه هرکول نقش شیری دیده می‌شود که درازای آن از سر تا دم ۲۰۰ سانتیمتر و بلندی دم آن ۱۱۴ سانتیمتر است.

فراتاش یا فرهاد تراش

در جهت جنوب حجاری داریوش بزرگ در کوه بیستون، دیواره تراشیده شده عظیمی قرار دارد که در بین مردم به « فراتاش (فرهاد تراش) و «تخت فرهاد» معروف است و گفته می‌شود که در حدود هزار سال بعد از داریوش، به فرمان خسرو دوم ساسانی درکوه بیستون تراشیده شده است. مردم بومی حجاری فوق را کار فرهاد کوه‌کن (عاشق شیرین) می‌دانند و معتقدند که فرهاد در عشق شیرین بدین کار سنگین تن در داده است.

داستان عشق شیرین و فرهاد الهام‌بخش شاعران زیادی در این مرز و بوم شده که از جمله آن می‌توان به مثنوی عاشقانه خسرو و شیرین اثر نظامی گنجوی اشاره کرد. طول دیواره فراتاش ۱۸۰ متر و بلندی آن ۳۳ متر است.

نقش میتریدات اشكانی

در زیر کتیبه‌ ‌هخامنشی بیستون، کهن‌‌ترین نقش برجسته پارتی که تا امروز شناخته شده، برجای مانده است به‌نام نقش میتریدات اشكانی. این نقش در سال ۱۰۰ قبل از میلاد کنده‌کاری شده است و به‌نظر می‌رسد که شاه اشکانی با انتخاب این مکان قصد داشت خود را از اعقاب هخامنشی قلمداد کند.

نقش ولگش در دامنه کوه بیستون

در دامنه کوه بیستون، در حدود ۴۰۰ متری شرق نقش گودرز، تخته‌سنگ بزرگی قرار دارد که در روی آن نقش‌هایی کنده شده است که نقش ولگش (ولخش) پارتی می‌باشد. تخته‌سنگ چهار ضلعی منظمی به بلندی ۲۵۰ سانتی‌متر است که گرداگرد آن به ۶ متر می‌رسد. در سه جانب آن نقش‌هایی با برجستگی کم حجاری شده است. نقش وسط مردی است به بلندی ۱۸۰ سانتیمتر با ریش توپی و سبیلی تاب‌دار و گیسوانی بلند که موهای بلندش را تزئین کرده و نیم‌‌تنه‌ای ساده را با کمربندی بر میان بسته است که پنج حلقه کمربند آن به‌خوبی دیده می‌شود. از حلقه میانی دو رشته روبان آویزان است.

آتشدان استوانه پایه‌داری است به بلندی ۷۲ سانتیمتر و بر بدنه آتشدان کتیبه پارتی کنده شده است. کتیبه در ۹ سطر از بالا تا پایین آتشدان نوشته شده که به‌علت آهکی بودن سنگ به مرور قسمتی از آن محو و ناخوانا شده است.

نقش برجسته پیروزی گودرز دوم

در قسمت شرقی نقش برجسته مهرداد دوم و در روی همان صخره، نقش برجسته‌ای به طول ۴۴/۵ متر و عرض ۱/۳ متر از دوره اشکانی حجاری شده است که پیروزی گودرز دوم بر مهرداد یکی از شاهزادگان اشکانی که در دربار «گلاودیوس» امپراطوری روم پرورش یافته است را نشان می دهد. گودرز از سال ۳۸ تا ۵۱ میلادی بر امپراطوری اشکانی حکومت می‌کرد. این شخص باید از بازماندگان گودرز ساتراپ ساتراپ ها که در نقش برجسته مهرداد دوم آمده، باشد.

این نقش برجسته دارای کتیبه‌ای به خط و زبان یونانی است که در آن گودرز با عنوان شاه شاهان پسر گیو و مهرداد فقط با عنوان مهرداد پارسی معرفی شده‌اند. این اثر به شماره ۴۸۸۱ به ثبت ملی رسیده است.

نقوش داریوش در بیستون

نقوش داریوش بر صخره بیستون به‌صورت برجسته كنده شده است. چهره اصلی این مجموعه، داریوش است كه تاجی كنگره‌دار بر سر دارد و پای چپ خود را بر سینه‌ گئومات گذارده است. پشت سر او دو نفر از نگهبانان مخصوص ایستاده‌اند.

بر بالای سر داریوش، نقش فروهر در پرواز است. فروهر در دست چپ حلقه‌ای را كه نشان پادشاهی است به داریوش هدیه می‌كند. در برابر داریوش ۹۰ تن از شورشگران كشورهای تابعه دست بسته و طناب به گردن، ایستاده‌اند.

نقش داریوش در كوه بیستون، چون دیگر نقوش عهد هخامنشی، نشانه‌ای از نفوذ هنر بابلی و آشوری در تمدن هخامنشی است.

کتیبه بیستون

بیستون یکی از ارزشمندترین محوطه‌های باستانی در استان کرمانشاه و ایران است. این محوطه با طول ۵ و عرض ۳ کیلومتر در شرق استان کرمانشاه قرار گرفته است. بیستون در سال ۱۳۸۵ در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. درون محوطه تاریخی بیستون آثار ارزشمندی از دوران پیش از تاریخ ایران تا دوران اسلامی وجود دارد. آثاری که ۲۸ مورد از آنها به ثبت ملی رسیده‌ که این امر در نوبه خود در کشور منحصر به فرد است. این محوطه در ۳۰ کیلومتری شهرکرمانشاه قرار دارد.

مجموعه جهانی بیستون دربرگیرنده‌ آثاری همچون کتبیه جهانی داریوش بزرگ، مجسمه هرکول، بقایای سد و پل ساسانی، سراب بیستون، بناهای ایلخانی، بناهای صفوی، غارهای باستانی، نقش برجسته گودرز دوم و بلاش، کارونسرای شاه عباسی و … که در کنار هم یکی از غنی‌ترین محوطه‌های تاریخی جهان را تشکیل داده‌اند. شاید دلیل تجمع این همه اثر از دوران‌های مختلف تاریخی در یک مکان، تقدس زیادی باشد که سال‌هاست کوه بیستون در میان نیاکانمان داشته است.

دیودور سیسیل، مورخ یونانی نخستین كسی بود كه در كتاب خود نام بیستون را به‌صورت بغستان Bogistanon آورده است كه شكل تغییر یافته واژه كهن ایرانی بغ - ستانا یعنی «جایگاه خدایان» است.

احتمالاً واژه بهیستان یا بهیستون در نتیجه كاربرد عامیانه مردم به واژه بیستون یعنی مكانی كه در آن ستون وجود ندارد، تغییر یافته است. این اثر تاریخی كه در سی كیلومتری شرق كرمانشاه قرار دارد، از حدود دو هزار سال پیش تاكنون در پیش چشمان مسافران جاده شوش - اكباتان شكوه و عظمت خود را به رخ كشیده است.

کتیبه بیستون شامل یك نقش برجسته و یك كتیبه هخامنشی است كه متن كتیبه آن ‌طولانی‌ترین كتیبه هخامنشی به شمار می‌آید. تمامی اثر بر روی صفحه‌ای سنگی به ارتفاع ۳ متر و عرض ۵ الی ۶ متر خلق شده است كه به نظر می‌رسید سطح دیواره صرفاً برای همین منظور مسطح شده است. كتیبه بیستون نیز همانند بسیاری از كتیبه‌های هخامنشی به سه زبان پارسی باستان، بابلی و عیلامی نگاشته شده است.

عمده دلیل نگارش كتیبه‌ها به سه زبان فوق سیاسی است. چرا كه شاهان هخامنشی بر آن بودند كه خود را جانشینان بر حق بابلی‌ها و عیلامیان معرفی كنند.

سرگذشت بیستون

پس از این كه داریوش، شاهنشاهی ایران را به دست گرفت، تصمیم گرفت تا مردم امپراطوری خویش را در جریان فرمانروایی خود قرار دهد. از این رو مكانی را بر سر جاده قدیم شوش به اكباتان جهت خلق کتیبه بزرگی از كارهای خود، برگزید. در امتداد این مسیر پر آمد و شد، سنگ‌نگاره‌های دیگری نیز دیده می‌شود كه كهن‌ترین آن به فرمان انوبانی‌نی در حدود دو هزار سال پیش از میلاد كنده شده بود. در این نقش برجسته پادشاه كمانی در دست چپ و تبرزینی در دست راست دارد و پای چپ را بر سینه دشمنی مغلوب نهاده است كه روی زمین افتاده و الهه ایشتار (عشتار) در حال دادن حلقه حكومت به اوست. الهه با طنابی كه در دست دارد، دو امیر دست بسته را پشت سر خود می كشد. هفت اسیر دیگر زیر تصویر شاه نشسته‌اند.

به نظر می‌رسد داریوش با الهام گرفتن از این نگاره و تقارن موضوعی - زیرا انوبانی نی نیز بر نه دشمن چیره شده بود - دستور داد تا در همان جاده در نزدیكی كرمانشاه نقش برجسته پیروزی‌های وی را بر سینه كوه نقر كنند. البته نگاره داریوش پركارتر از نگاره انوبنی نی است. در خصوص ماهیت اشخاص نقش برجسته داریوش می‌توان اظهار كرد كه پشت سر داریوش ویْندَه فْرَدنَه كماندار و گَئو بَرَوه نیزه دار ایستاده‌اند كه از جمله هفت نفری هستند كه در براندازی گئومات شركت داشتند. داریوش كه نقش وی به منظور تجسم اهمیت‌اش، در مقایسه با دیگران بزرگتر به تصویر كشیده شده، همانند انوبانی‌نی كمانی در دست چپ دارد و پای چپ‌اش را روی سینه دشمنی كه روی زمین افتاده و به علامت التماس دست‌هایش را بالا برده است، گذارده است.

کلیه حقوق برای وب سایت بنیاد ایران شناسی محفوظ است. ©١٣٩5

نشانی: تهران، خیابان شیخ بهایی جنوبی، خیابان ایران شناسی، شهرک والفجر

طراحی و اجرا: اداره رایانه و فناوری اطلاعات